Czy wiesz, że korzenie rozrywki, jaką jest cyrk, sięgają czasów antyku? Jeśli zastanawiasz się, jak wyglądały ówczesne widowiska, zapraszam do najstarszego rzymskiego cyrku – Circus Maximus!
Circus Maximus (wł. Circo Massimo, czyli Cyrk Największy) to najstarszy i największy cyrk starożytnego Rzymu. Stworzony w celu rozrywkowym, był miejscem organizacji Igrzysk Rzymskich – cyklicznych wyścigów rydwanów urozmaicanych występami akrobatycznymi. Z czasem budynek cyrku stał się sceną dla brutalnych przedstawień – polowań na dzikie zwierzęta czy walk gladiatorów. Udział w igrzyskach pomimo ogromnego ryzyka był też szansą dla niewolników i więźniów na wolne, dostatnie życie.
Rola Circus Maximus w starożytnym Rzymie
Widowiska cyrkowe, które znamy współcześnie, sięgają swoimi początkami czasów starożytności. W Rzymie nazywane były circus (słowo zaczerpnięte z łaciny oznaczało okrąg lub obwód, wokół którego gromadzą się ludzie). Najstarsze antyczne cyrki Rzymu powstały jako odpowiedniki greckich hipodromów. Odbywały się tu wyścigi kwadryg (rydwanów), polowania na dzikie zwierzęta czy walki gladiatorów. Dla jednych miejsce rozrywki, dla drugich arena, na której walczyli o życie lub o śmierć.
Z czasem stały się one najbardziej charakterystycznymi budowlami monumentalnej architektury starożytnego Rzymu. Znajdowały się na terytorium całego Cesarstwa Rzymskiego, lecz to w jego stolicy można było znaleźć najsłynniejszy, czyli Koloseum lub inaczej Amfiteatr Flawiuszów, który mógł pomieścić aż 85 tys. widzów. Największym pod względem trybun był jednak Circus Maximus – mieszcząc około 250 tys. oglądających.
Również na terenie dzisiejszego Watykanu znajdował się nieco mniejszy Cyrk Nerona i Kaliguli. Stał on w miejscu Bazyliki św. Piotra. Jak doszło do tego, iż święte dziś miejsce, swojego czasu było cyrkiem? Otóż bazylikę postawiono na grobie św. Piotra, który poniósł męczeńską śmierć na arenie cyrku. Było to za panowania cesarza Nerona, który prześladował chrześcijan.
W czasach republiki cyrki przestały odgrywać czysto rozrywkową rolę. Ciesząc się wielką popularnością, zaczęły być wykorzystywanie w celach głoszenia propagandy politycznej. Szczególnie Juliusz Cezar i Pompejusz zasłynęli na tym polu. Organizowali specjalne przedstawienia dla ogromnych tłumów, podczas których rozdawano również zboże ubogiemu społeczeństwu, co miało na celu wzmocnić reputację rządzącego. Z tego okresu wywodzi się powiedzenie „chleba i igrzysk” rzymskiej ludności, domagającej się rozrywek i zaspokojenia potrzeb materialnych.
Dzieje najsłynniejszego cyrku w historii Rzymu
Circus Maximus to najstarszy i jeden z największych cyrków epoki starożytnej. Jego początki sięgają 329 roku p.n.e., choć pierwsze wzmianki o wyścigach rydwanów datuje się na okres VI wieku p.n.e., czyli za panowania króla Tarkwiniusza Starego. Najstarszą częścią cyrku są pozostałości fundamentów drewnianego budynku stajni, który stopniowo został zastąpiony murowaną budowlą. Przybrała ona kształt prostokąta o jednym zaokrąglonym boku, rozciągając się pomiędzy wzgórzami Palatynu i Awentynu. Początkowo mieściła do 150 tys. widzów. Późniejsze modernizacje doprowadziły do tego, iż jej trybuny mogły pomieścić 250 tys. osób, a wymiary sięgały 544 metrów długości i 129 metrów szerokości. W repertuarze gościły wyłącznie wyścigi rydwanów zaprzężonych w cztery konie, a w późniejszym czasie w inne zwierzęta jak słonie, jelenie, tygrysy czy lwy.
Woźnicami wyścigów rydwanów (zwanymi aurigami) początkowo byli niewolnicy. Jeśli na arenie wykazali się umiejętnościami, często zyskiwali szacunek i popularność, dlatego z czasem ich miejsce zastąpili członkowie rodzin arystokratycznych lub nawet cesarzowie. Zasłużeni nie dość, iż byli na ustach całego Rzymu, to dostawali niemałą rekompensatę. Zadanie było jednak ryzykowne, woźnica rozpędzał rydwan do dużych prędkości za pomocą bicza, którym uderzał zaprzęgnięte zwierzę. Na jeden wyścig przypadało 7 okrążeń, które nieraz kończyły się wypadkami. Aby się przed nimi uchronić, auriga na głowie miał specjalny metalowy kask, a w kieszeni mały nożyk, którym w razie potrzeby mógł odciąć cugle. Jednak czasami nawet to nie pomagało.
Wyścigi miały miejsce na Igrzyskach Rzymskich (Ludi Romani) odbywających się podczas wrześniowego święta ku czci Jowisza Najlepszego i Największego. Wraz ze wzrostem ich popularności rosła ilość organizowanych igrzysk, które sponsorowane były przez coraz większą liczbę bogatych Rzymian lub cesarstwo, co miało im zapewnić posłuch oraz uznanie.
Z biegiem czasu Circus Maximus nabierał rozmiarów. W 194 roku p.n.e. dobudowano miejsca dedykowane senatorom. Okres panowania Pompejusza przyniósł cyrkowi ogrodzenie oddzielające oglądających od areny, które niestety w 55 p.n.e. zostało staranowane przez słonie. Juliusz Cezar w dużym stopniu przyczynił się do modernizacji Circus Maximus. Za jego panowania dodano lożę dla cesarza, poszerzono tory, wbudowano w część budowli kanały wodne, a także podzielono widownię na sektory.
Niejednokrotnie Circus Maximus poddawany był ciężkim próbom. W I wieku n.e. cyrk spłonął aż trzykrotnie oraz po raz drugi zniszczony był przez powódź. Do tego dochodziły wypadki losowe jak zawalenie się widowni, w wyniku czego zginęło 13 000 osób. Monument stopniowo poddawano odbudowie, lecz z czasem tracił swoją świetność. Pozostawał on jedną z większych atrakcji do VI wieku n.e. Ostatnie wyścigi konne zorganizowane przez króla Ostrogotów Totila odbyły się w 549 roku. Później Circus Maximus został porzucony i stopniowo popadał w ruinę. W miejscu jego pozostałości zaczęto uprawiać pole, a w XIX wieku obszar został przejęty przez przedsiębiorstwa przemysłowe.
Architektura Circus Maximus
Areny cyrków w starożytnym Rzymie budowano w bardzo jednorodny sposób. Pośrodku znajdował się podwójny tor z ubitej ziemi, oddzielony niskim murem zwanym 'spiną’ (dosłownie kręgosłup). Jego wymiary liczyły 540 metrów długości oraz 80 metrów szerokości. Całość była otoczona trybunami dla widowni, czyli caveą. Tak też było w przypadku Circus Maximus, który w ostatecznym kształcie przypominał elipsę posiadającą bramę wjazdową z równo ustawionymi dwunastoma stajniami, które zapewniały wszystkim taki sam start.
Circus Maximus obfitował w posągi uosabiające bóstwa oraz ołtarze oddające im cześć. Na krańcach spiny znajdowały się mosiężne słupy metae, wokół których rydwany robiły okrążenia. Na powierzchni spiny widniała fontanna w kształcie delfinów wraz z 7 ich figurami. Cesarze zasiadali na specjalnej loży zwanej pulvinar, przy której ustawiono obelisk o wysokości prawie 25 metrów.
Miejsce rozrywki i tragedii
Igrzyska, odbywające się na Circus Maximus, poprzedzała parada ludzi i zwierząt, inaczej zwana pompa circensis. Uczestnicy maszerowali po Rzymie, a korowodowi przewodziły wozy wiozące obrazy bogów oraz rydwany. Częstym, lecz i zgubnym zwyczajem było typowanie zwycięzców. Dlaczego zgubnym? Gdyż Rzymianie potrafili tracić całe majątki na zakładach pieniężnych.
To, co działo się na arenie po radosnej paradzie, można określić jako najkrwawsze przedstawienia mające miejsce kiedykolwiek w historii cyrku. Ku uciesze spragnionych rozrywki widzów, do igrzysk wystawiano osoby, które w ich opinii powinny zostać ukarane, na przykład niewolników, zdrajców czy dezerterów. Walczyli oni z dzikimi zwierzętami lub byli od razu skazywani na śmierć jak w przypadku chrześcijan. Co ciekawe, rozrywkowa funkcja Circus Maximus obligowała skazanych do teatralnej śmierci, którą wcześniej byli zobowiązani przećwiczyć!
Do dziś w kronikach możemy znaleźć wzmianki o poległych ofiarach: „Aurelius Mollicius po 125 zwycięstwach w 20 roku życia, Tuscus – po 56 zwycięstwach w 24 roku, czy też Crescens po zarobieniu 1.600.000 sesterców w 22 roku życia”. Emocje w Circus Maximus sięgały nieraz zenitu do tego stopnia, iż wrodzy uczestnicy potrafili sami nawzajem się uśmiercić.
Wyścigi rydwanów, polowanie i inne rozrywki cyrkowe w starożytnym Rzymie
Circus Maximus tak jak i Koloseum przede wszystkim były stworzone jako tor do wyścigów rydwanów, lecz z czasem zakres wydarzeń poszerzał działalność o inne igrzyska, zawody z udziałem dzikich zwierząt lub polowania. Każdy wyścig poprzedzony był popisami cyrkowymi, które stanowiły preludium głównej części. Można było wówczas zobaczyć pokaz talentów tancerzy, walki na pięści, połykaczy ognia, linoskoczków, walki gladiatorów czy pokazy akrobatyki.
Circus Maximus w XXI wieku
Dziś Circus Maximus to park publiczny w centrum miasta wypełniony zielenią oraz alejami spacerowymi. Pozostałość jednej z największych atrakcji w Rzymie możemy już tylko oglądać oczami wyobraźni. Na początku poprzedniego stulecia przeprowadzono prace archeologiczne mające na celu usunięcie resztek gruzów, lecz od wschodniej strony nadal widoczne są nieliczne fragmenty widowni. Wzniesienie terenu sugeruje nam wciąż, w którym miejscu umieszczona była swojego czasu budowla. Rozciąga się stąd świetny widok na Palatyn.
W parku znajduje się muzeum, które pozwala na spacer po wykopaliskach oraz prezentuje wizualizację Circus Maximus z jego czasów świetności. Zwiedzenie zajmuje około 40 minut.
Informacje praktyczne
- Bilety na zwiedzanie Circus Maximus najlepiej kupić z wyprzedzeniem. Unikniesz wówczas stania w długiej kolejce oraz ominie Cię ryzyko, że wszystkie bilety zostały wyprzedane.
- Adres: Via del Circo Massimo, 00186 Roma RM, Włochy
- Kup bilety na GetYourGuide
